بهروز غریب‌پور، اين روزها مشغول آماده کردن اپرای «خیام» با موسيقي «امیر بهزاد» است. اين در حالي است كه رپرتوار اپراهاي اين كارگردان شناخته شده از مهرماه در تالار فردوسي تهران آغاز ... .
بهروز غریب‌پور، اين روزها مشغول آماده کردن اپرای «خیام» با موسيقي «امیر بهزاد» است. اين در حالي است كه رپرتوار اپراهاي اين كارگردان شناخته شده از مهرماه در تالار فردوسي تهران آغاز خواهد شد. او مثل هميشه نظرات خودش را در اجراي اين اپرا دارد و مي‌خواهد علاوه بر استفاده از خوانندگان شناخته شده، از حضور خوانندگان جوان هم استفاده كند تا چهره‌هاي جديدي را به موسيقي ايران معرفي کرده باشد.
«امیر بهزاد» که در اپرای «سعدی» و پیش از آن اپرای «لیلی و مجنون» با «غريب‌پور» همكاري داشت، در این پروژه هم حضور دارد. در این اپرا گوشه‌هایی از زندگی خیام و افکار او و همچنین تأثیری که روی مردم ایران و حتی جهان داشت، به نمايش گذاشته شده است.
غريب‌پور مي‌گويد موسیقی اين اثر از کشور خودمان آغاز می‌شود و تا نقاطی دیگر از جهان که آثار خیام به زبان آن مملکت‌ها ترجمه شده، می‌رود. در واقع، جامعیت خیام و تأثیر او بر فلسفه قرن بیستم هم بررسی می‌شود و در این راستا پژوهش‌هایی را از گذشته شروع کرده بودیم که در کار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
قرار است ماجرا از نقطه‌ای آغاز شود که خیام به بلوغ فکری، فلسفی و علمی می‌رسد و اندیشه‌هایش در تقابل با جهان پیرامون و جنبش «حسن صباح» قرار می‌گیرد. او به عنوان یک انسان اعتدال‌گرا، به دور از تعصبات در حال کشف و شهود جهان پیرامون خود است و غريب‌پور تصويرش از خيام را از اين هنگام به نمايش خواهد گذاشت.
* گويا به تازگي ساخت اپراي «خيام» را شروع كرده‌ايد. پیش از هر چيز بايد آرزو كنيم كه مشكلاتي كه براي اپراي سعدي رخ داد، براي اين اپرا پيش نيايد.
اميدوارم. هرچند انگار روي صحنه بردن هيچ اپرايي بدون مشكل و به راحتي در تقدير من نوشته نشده؛ بنابراين مثل تمام اپراهاي ديگر فعلاً بدون هيچ حامي و پشتيباني، من و خود گروه پيشگامِ به روي صحنه بردن اين اپرا شده‌ايم. به اين خاطر كه گمان مي‌كنيم «خيام» يكي از قله‌هاي شعر و فرهنگ ايران است و بايد دين خودمان را به او ادا كنيم. البته مكاتباتي در اين خصوص انجام داده‌ايم تا شايد تهيه‌كننده‌اي براي كار پيدا شود؛ اما من برابر با شيوه‌اي كه در اين سال‌ها داشته‌ام، منتظر تأمين بودجه نخوهم ماند و كار ساخت اپرا را شروع خواهيم كرد.
* آهنگسازي اين اثر به عهده چه کسی است؟
همانند اپرای سعدی «امير بهزاد» اتودهايش براي آهنگسازي اين كار را آغاز كرده و در عين حال ما به دنبال خواننده و همچنين تكميل متن هستيم تا دو جريان، به شكل موازي پيش بروند و هيچ زماني را از دست ندهيم. البته منظورم اين نيست كه قرار است ساخت اپرا به سرعت انجام شود، مسأله اين است كه مي‌دانيم راه دشواري براي به صحنه بردن اين اپرا در پيش داريم. انتخاب خواننده‌اي كه نقش خيام را اجرا كند و همچنين موسيقي بايد جامع و منعكس كننده‌ي افكار و انديشه‌هاي خيام در ايران و جهان باشد و لازمه‌ي رسيدن به اين هدف، برنامه‌ريزي منظم است.
* هم‌اكنون موسيقي اين اپرا در چه مرحله‌اي قرار دارد؟
آقاي بهزاد از يك ماه پيش، ساخت موسيقي را آغاز كرده است. علاوه بر آن ما مشغول انجام پژوهش‌هاي موسيقايي و همچنين پژوهش درباره‌ي متن، ساخت عروسك، طراحي صحنه و غيره هستيم. به هر روي اين مراحل، ماه‌ها به طول خواهد انجاميد.
* اصلاً چطور آهنگسازي اين اثر را به ايشان سپرديد؟
ايشان از 13-12 سال پيش با گروه همكاري كردند و بخش مهمي از اپراهاي ما با همت ايشان اجرايي مي‌شد. او شخصيت متواضعي دارد و در مواردي روي متناسب كردن موسيقي روي صحنه كمك مي‌كرد تا اينكه در اپراي «ليلي و مجنون»، بخش زيادي از اثر را بازسازي كرد. او در اپراي «سعدي» نيز نشان داد استعداد و توانايي‌هاي فوق‌العاده‌اي دارد و همين زمينه‌ي همكاري دوباره‌ي ما را با يكديگر فراهم كرد.
* در اپراهاي ديگر مثل سعدي، حافظ يا مولانا، «شعر» اين شاعران نقش مهمي در متن اثر ايفا مي‌كرد. «رباعي» بودن اشعار خیام كار را سخت نمي‌كند؟
چرا، براي همين مي‌گويم كه كار دشواري در پيش داريم. به خاطر محدود بودن اشعار خيام و همچنين رباعي بودن اشعارش، براي نوشتن متن اپرا نمي‌توان تنها به اشعار او استناد كرد، به همين خاطر من براي نوشتن متن با شاعران هم‌فكر و هم‌انديشه‌ي خيام صحبت كرده تا ديالوگ‌هايي كه خوانندگان قرار است اجرا كنند، بر اساس انديشه‌هاي او باشد. «خيام» يكي از نادر شاعران ماست كه از انديشمندان هندي گرفته تا فيلسوفان روسي و اروپايي روي اشعار او كار كرده و به او اعتقاد دارند. اين شاعر، انديشمند و منجم بزرگ ما مدعيان بسياري دارد و به همين خاطر ما بايد خيامي را عرضه كنيم كه در عين حال كه تمام جوانب شخصيتي او در آن لحاظ مي‌شود از تفكرات خيام نيز ابهام‌زدايي شود.
همان‌طور كه مي‌دانيد، در زمان ملك‌شاه سلجوقي، رصدخانه‌ي اصفهان با مديريت «عمر خيام» تأسيس مي‌شود و با وجود تمام پيشرفت‌هاي علمي كه در اين سال‌ها شكل گرفته، تقويم ما همچنان متأثر از تلاش خيام بوده و فرهنگ ايران به او بسيار مديون است. اما نكته‌ي ديگري كه در خيام براي من جذابيت بسياري دارد، عشق و علاقه‌ي او به انواع نمايش عروسكي است و مي‌توان با استناد از اشعار خيام مشاهده كرد كه در سرزمين ما نمايش عروسكي نخي، سايه‌اي و غيره وجود داشته است.
من سال‌ها پيش در مقاله‌اي ادعا كردم كه منظور خيام از به كار بردن واژه‌ي «خيمه»، خيمه‌‌هايي بوده كه در خيمه‌شب‌بازي استفاده مي‌شود. نكته‌ي ديگر اين است كه در مورد خيام يك اشتباهي وجود داشته كه انگار او تمام عمر خود را در مِي‌خوارگي و تفريح مي‌گذرانده است! در حالي كه كسي كه تقويم جلالي را تدوين كرده و تحقيقات گسترده‌اي در این زمینه انجام داده، نمي‌توانسته سر در خُمره‌ي شراب داشته باشد. فقط كافي است به اين مسأله توجه داشته باشيم كه خيام مبدع عدد x (مجهول) در رياضي است. وقتي ما به انديشه‌هاي شاعراني چون مولوي، حافظ، سعدي و ديگر شاعران بزرگ مراجعه مي‌كنيم، متوجه اين ماجرا مي‌شويم كه تمام تلاش اين بزرگان اين بوده كه با قدرت‌هاي زمان خودشان مبارزه کرده و اين مسأله در مورد خيام بسيار ديده مي‌شود. او ميان دو قطب افراط و تفريط قرار داشته است. از يك طرف «خواجه نظام‌الدين طوسي» حضور داشته كه در پي آن است كه به مسائل حكومتي نظم و نظام دهد و هنوز كه هنوز است بسياري از دانشگاه‌هاي بزرگ دنيا از روش‌هاي او بهره مي‌گيرند اما بسيار دنياپرست بوده؛ و از طرف ديگر «حسن صباح» كه بنيان‌گذار سازمان يافته‌ترين نظام تروريستي جهان است. تصور اينكه اين دو شخصيت با خيام در يك عصر بوده‌اند، اما سه راه متفاوت رفته‌اند، به ما نشان مي‌دهد راهي كه خيام رفته مفيدتر است؛ چون راه اعتدال را در پيش گرفته است.
* و اين مسائل در اپرا به چه شكل متبلور خواهد شد؟
ما تمام تلاش‌مان را مي‌كنيم كه تا خيام ديگري را معرفي كنيم.
* هيچ‌كدام از خوانندگان اين اپرا مشخص شده‌اند؟
هنوز حضور هيچ خواننده‌اي قطعي نشده است. اميدوارم، بتوانيم از بهترين خوانندگان استفاده كنيم. هر چند من در اين اپرا نيز به دنبال خواننده‌هاي جوان و ناشناخته مي‌گردم. شايد بدانيد كه ما در هر اپرا بين 10 تا 15 خواننده‌ي جديد را معرفي مي‌كنيم و هم‌اكنون نيز هر خواننده‌اي كه تمايل به حضور در اين اپرا داشته باشد، مي‌تواند با من تماس بگيرد. براي مثال در اپراي سعدي، آقاي ناصحي نقش كوتاهي داشتند، اما به خوبي توانست از پس آن برآيد يا اينكه خوانندگان ديگري چون علي زند وكيلي و همچنين روشنك كي‌منش و ديگران حضور بسيار موفقي داشتند. من همواره سعي مي‌كنم ضمن استفاده از خوانندگان نامي و شناخته شده، صداهاي جديد را نيز كشف و به دنياي موسيقي معرفي كنم.
* «خيام‌خواني» يكي از آيين‌هاي مهم در جنوب ايران است، از آن نيز بهره خواهيد گرفت؟
بله،ما هر آنچه مستندات درباره‌ي خيام‌خواني وجود داشته را جمع‌آوري كرده‌ايم. تعداد رباعيات خيام بسيار كم است. برخي معتقدند كه او 54 رباعي دارد -اگرچه در افغانستان كتابي از خيام وجود دارد كه 120 رباعي در آن وجود دارد- اما به هر روي افكار خيام در موسيقي و در آيين‌هاي سراسر اقليم پهناور ايران حضور بسيار موثر و ملموسي دارد.
* پس موسيقي اين اثر بيشتر موسيقي ايراني خواهد بود؟
در اين اپرا مانند اپراي سعدي از موسيقي مناطق مختلف بهره خواهيم گرفت. در «سعدي» به خاطر سفرهاي متعدد اين شاعر ما از موسيقي ايراني، هندي، چيني، عربي و غيره بهره گرفتيم. در اين اپرا نيز به شكل طبيعي اركستر ما كلاسيك خواهد بود؛ اما از سازهاي ايراني به خصوص از دمام‌نوازان جنوب و نوازندگان ني‌انبان استفاده خواهيم كرد.
* آقاي غريب‌پور حالا بعد از سال‌ها به صحنه بردن اپراهاي متنوع به آرزويتان كه تحقق «اپراي ملي» است، رسيده‌ايد؟
بدون شك. امروز به نقطه‌اي رسيده‌ايم كه خوشبختانه مي‌توانيم بگوييم اپراي ملي داريم. من اپراي سعدي را جزو قوي‌ترين اپراهاي خودم مي‌دانم كه به نظرم رنگ و بوي ملي دارد. هر چند ما در اپراهاي ديگر هم به اين شكل گام برمي‌داشتيم؛ اما به نظرم اوج اين مسأله در اپراي سعدي وجود داشت. ما مي‌توانيم به موفقيت‌هاي ديگري در زمينه‌ي جهاني كردن اپراي ملي‌مان دست پيدا كنيم به شرط آنكه مورد بي‌مهري قرار نگيرد.